Het Rijnlandboekje, met blauwe omslag, is van 2009. Jaap Peters (1956, hij noemt zichzelf organisatieactivist) en Mathieu Weggeman (1953, hoogleraar organisatiekunde aan de Technische Universiteit Eindhoven) zijn de auteurs. Opvolgers waren: Het Rijnland praktijkboekje (2012, rode omslag) en het Rijnland veranderboekje (2017, groene omslag). Wie prijs stelt op alles ineen kan het Grote Rijnlandboekje (2019, oranje omslag) kopen.
Verpleeghuiszorg en thuiszorg worden in Nederland aangeboden door verenigingen, stichtingen en vennootschappen. Het zijn organisaties. En in die organisaties wordt bepaald waarop ze zich richten (visie, strategie, doelen), hoe ze zich organiseren (structuren, systemen, mensen), hoe ze werken en met welke stijl ze zich in hun omgeving bewegen en waarmaken. In de afgelopen veertig jaar domineerden neoliberale denkbeelden het Europese continent. Ze hebben een zwaar stempel gedrukt op het functioneren van overheid en organisaties. Het Rijnlands denken is daarvan een tegenhanger. Welke van de twee past het best in organisaties voor verpleeghuiszorg en thuiszorg?
Angelsaksisch versus Rijnlands
Ook zorgorganisaties, de not for profitsector in het algemeen, zijn door de neoliberale wasstraat gegaan. Kijk maar naar de alom geldende hiërarchische structuren die van bovenaf zijn gebouwd in lagen van intern toezicht, bestuur en management. Managers van zorginstellingen nemen op de lijst van groeiende beroepen in de periode 1996 – 2014 de koppositie in1. Maar ook de schaalvergroting, de marktwerking en de wijze van financiering zijn uitingen van neoliberale invloed. Onderstaande tabel2 is gemaakt om iets meer grip te krijgen op de essenties van het Angelsaksische en Rijnlandse denken. Vaak gehoord hierbij is de opmerking dat in werkelijkheid de toepasselijke gezichtspunten door elkaar lopen en nooit zuivere vormen van het een of het ander laten zien. Dat kan zo zijn, maar de verschillen zijn toch tamelijk fundamenteel. Het meest leidende verschil schuilt in het mensbeeld. Waar mensen ruimte en vertrouwen krijgen en ondersteund worden bij het ontwikkelen en onderhouden van hun professionaliteit, gaat dat gelijk op met het ondervinden van een stimulerende cultuur en een vruchtbaar leerklimaat. In zo’n cultuur ontvouwt zich ook de persoonsgerichte zorg en ondersteuning aan cliënten.
| Gezichtspunt | Anglo-Amerikaans | Rijnlands |
|---|---|---|
| Mensbeeld | gaat uit van het individu en de ‘homo economicus’ | gaat uit van gemeenschap en solidariteit |
| Invloed, zeggenschap | wie de baas is, mag het zeggen | wie het weet, mag het zeggen |
| Vertrekpunt | doelen (soll) | het hier en nu (ist) |
| Organisatiedoel | organisatie is geldmachine | organisatie is werkgemeenschap |
| Wie schitteren? | bestuur, directie, management | de medewerkers |
| Drijfveren | regels | principes |
| Speelruimte | gering, want regels zijn regels | royaal, in de context vorm te geven |
| Inzet van mensen | functiesplitsing, generalisatie | Vakmanschap, specialisatie |
| Oplossingen | overwegend door routines | overwegend door improvisaties |
| Coördinatie | van bovenaf | in de handelingspraktijk |
| Sturing | sturing door leiding en staf | zelfsturing in het primair proces |
| Norm | standaarden en voorspelbaarheid | spontaan maatwerk |
| Meten | weten is meten | meten is weten |
Cliënt
Rijnlands organiseren begint bij de cliënt. Hoewel, als we het iets preciezer zeggen, dan ligt de kern bij de interacties tussen cliënt en medewerkers. De beleving van waarde en kwaliteit voltrekt zich binnen netwerken van menselijke relaties. Ook de naasten van cliënten hebben daarin een plaats. Deze zienswijze alleen al maakt dat in de verpleeghuizen en thuiszorg het Rijnlands denken meer passend is.
Vakmanschap en leren
Het vakmanschap is van de medewerkers zelf. Daarmee is niet gezegd dat het automatisch en vanzelf op orde is. Vakmanschap is een dynamisch begrip en behoeft daarom onderhoud en reflectie. Het valt niet te injecteren, ook niet te impregneren. Rijnlands is dat medewerkers worden gefaciliteerd en gestimuleerd om zich te ontwikkelen. Leren is altijd! Leren is de taal van elkaar helpen, aanspreken, aansporen en samenwerken. Het is de taal van verantwoordelijkheid voor taakvolwassenheid.
Verhalen
Rijnlands is niet het instuderen van teksten en het kunnen reproduceren van de geldende visie, missie en kernwaarden van de organisatie. Rijnlands is het ontstaan en vertellen van verhalen over opgedane ervaringen. Verhalen ontstaan in steeds veranderende contexten en door toegepaste improvisaties Ze brengen verwondering, ze stemmen tot nadenken en bieden aanknopingspunten voor samenspraak en reflectie.
Samenleving
Organisaties kunnen worden gezien als op zichzelf staand met eigen belangen en doelen en niet meer dan dat. Rijnlands is als organisaties zich open stellen en zich dienstbaar maken voor gemeenschappen en het welvaren van de samenleving in het algemeen. Dit geldt zeker voor organisaties die (ooit) zijn opgericht om van maatschappelijk nut te zijn, zoals voor wonen, onderwijs en zorg.
Meer over Rijnlands
Voor wie is aangestoken en meer wil lezen of horen gelden natuurlijk alle drie (of vier) de boekjes van Peters en Weggeman (niet te verwarren met Peters en Waterman J): blauw, rood, groen en oranje. Daarnaast gelden onderstaande verwijzingen naar websites, een artikel en een podcast. De Rijnlandreeks die te vinden is op de website van Eburon bestaat nu uit vijf e-books:
- Nieuwe tijden, anders organiseren
- Twee vormen van kapitalisme
- Klein binnen groot
- Rijnlands transformeren
- Dorp in bedrijf
1 Zie tabel ‘Top 10 van groeiende en krimpende beroepen (1996 – 2014)’ op bladzijde 14 van CBS Policy Brief (2015) van Wiljan van den Berg en Bas ter Weel.
2 Overgenomen uit het Rijnlandboekje, maar in lichte mate bewerkt.
