Het stellen van vragen maakt deel uit van talrijke conversaties die alledaags in ieders persoonlijke en werkzame leven plaatsvinden. In het werk vindt een veelheid van vraaggesprekken plaats met cliënten, hun naasten, met collega’s, leidinggevenden en vrijwilligers. Die conversaties kunnen een formeel karakter hebben, zoals vergaderingen, maar ook van informele aard zijn.
Laatst was Elke Wiss te gast in de uitdaging lerende zorgcultuur. In haar boek Socrates op sneakers1 gaat zij in op de kunst van het vragenstellen. Dat doet zij aan de hand van Socrates en andere beroemde filosofen met de bedoeling gesprekken te kunnen voeren die leiden tot verdieping en verbinding.
Dit artikel is geen recensie van haar boek, maar is geschreven uit ervaringen die ik opdoe met de betekenis van vragen in het werk. Ik sta kort stil bij verschillende typen vragen die worden toegepast en de invloed die daarvan uitgaat. Daarna illustreer ik dat in een coachende stijl van leidinggeven het stellen van vragen zeer geëigend is. Het is daarom van groot belang dat coaches oefenen in de manier waarop zij vragenderwijs te werk gaan. Tot slot geef ik mijn gedachte dat de coachende stijl veelal duidt op een ontvankelijke en creërende cultuur en op een relationele context waarin het stellen van vragen gewoon is.
Eerst maar een kort overzicht van allerlei typen vragen die we, meestal onbewust, hanteren.
Vragen die behulpzaam zijn bij studeren
Onderstaande link biedt toegang tot een indeling van vragen en leerdoelen die bekend staat als de Taxonomie van Bloom. Het instrument is tussen 1948 en 1956 ontwikkeld door de onderwijspsycholoog Benjamin Bloom, als algemeen model voor de doelstellingen van het leerproces. In het onderwijs is het instrument toepasbaar als een manier om te toetsen of deelnemers zich daadwerkelijk zaken hebben eigen gemaakt. Het is tevens geschikt om vragen te stellen die de verbinding aanbrengen tussen praktijkleren en theoretische leerstof.
Vragen stellen – Taxonomie Bloom
| Creëren | Kun je een nieuw plan maken voor... Wat kun je doen om... Wat zou er gebeuren als... Bedenk eens... |
| Evalueren | Wat vind je er nu van dat...? Ben je het eens met ...en waaruit blijkt dat? Waardoor vind je het een goede oplossing? |
| Analyseren | Waardoor komt dat? Hoe komt dat? Wat was het probleem? |
| Toepassen | Wat wil jij veranderen? Hoe zou jij dit probleem oplossen als je ...was? Welke vragen stel je bij...? |
| Begrijpen | Hoe leg jij dat uit? Wat gebeurt er als? Bedenk eens... |
| Herinneren | Wat gebeurde er na? Hoe vaak? Wie was? |
Open en gesloten vragen
Deze link ontsluit tevens de laatste versie (van januari 2021) van de brochure Goed in gesprek. Paragraaf 3.4. bladzijde 25 en 26 gaat over vragen stellen. In deze paragraaf trof ik de volgende spreuk, die stemt tot nadenken:
Je herkent de ware wijze niet aan zijn antwoorden, maar aan zijn vragen.
Evenals een citaat van Alexandra K. Trenfor:
De beste leraren zijn degenen die je laten zien waar te kijken, maar niet vertellen wat te zien.
Alexandra K. Trenfor
Wat op de leraar van toepassing is, geldt tevens voor coaches. Coaches stellen vragen die een aanmoediging bevatten. Volgens mij zit daar de kern: in de aanmoediging. Coachende vragen activeren de ander. De coach creëert daarmee een stemming, een werkklimaat waarin vragen stemmen tot nadenken. Bijvangst is dat de coach hierdoor helpt om vraagverlegenheid te overwinnen. We maken geregeld mee dat mensen hun vraag of vragen niet durven stellen, vermoedelijk omdat ze bang zijn om over te komen als onwetend. Coaches die vragenderwijs te werk gaan, moedigen anderen automatisch aan om niet (of minder) bang te zijn en in dezelfde stijl mee te gaan doen.
In de handelingspraktijk
Grappig is dat in de handelingspraktijk van zorg en ondersteuning het stellen van vragen erg gebruikelijk is. Daarin stellen medewerkers voortdurend vragen aan cliënten. Zij voeden daarmee de conversaties en scheppen (iets meer) helderheid over de verlangens van cliënten en of jij daaraan tegemoet komt met wat je doet.
Ook in collegiaal verband vragen medewerkers elkaar voortdurend om goede raad te vragen en hopen zij daardoor suggesties te krijgen voor hoe je dingen kunt aanpakken. Elkaar vragen stellen is een prima manier om samen te werken, om kennis en ervaringen te delen en om van elkaar te leren.
Niet een onmiddellijk antwoord
We moeten ons misschien iets vaker realiseren dat vragen niet altijd een onmiddellijk antwoord behoeven. In een individuele relatie bijvoorbeeld kan een vraag zijn: wat zijn jouw gedachten over je loopbaan? Wat en waar wil je over zeven jaar zijn? Er zijn mensen die daarop meteen kunnen antwoorden. Maar ook mensen die zich overrompeld zullen voelen en tijd nodig hebben om hun gedachten te vormen. Of in een teamoverleg: kunnen we manieren vinden om de dagbesteding persoonsgerichter te maken? Meestal volgt op zo’n vraag: zullen we tijd nemen om daarover na te denken? Volgende keer komen we er op terug. In alle gevallen is het noodzakelijk dat de coach dat daadwerkelijk doet en zich tevens voorbereidt op de werkvorm. Want ja, duidelijk is dat de coach goed voorbereid te werk gaat. Vragen passen vaak in een reeks, zodat op weloverwogen antwoorden weer nieuwe vragen volgen.
Casusbesprekingen
In casusbesprekingen, zeker als het gaat om mensen met verderstrekkende vormen van dementie, wemelt het van de vragen. Heel vaak moeten we het doen met onbekendheden en veronderstellingen. Bijvoorbeeld: we hebben stellig de indruk dat cliënt … niet goed in haar vel zit. Het speelt al een tijdje. We zien haar veranderen… Wat staat ons te doen? Hier toont zich een belangrijke vaardigheid die opkomt als we spreken over vragen stellen. Het is de vaardigheid van luisteren, antwoorden op je in laten werken en een plaats daaraan geven in je eigen gedachten.
Doelgericht en doelbewust
Het is bepaald geen kunstje en evenmin vrijblijvend om als coach vragenderwijs te werk te gaan. Integendeel, het is hard werken, zowel voor de coach, als voor de medewerkers. De coach oefent zich in het voordenken. Er blijft altijd plaats voor spontane actie en reactie, maar over de meeste werkvormen en reeksen is vooraf goed nagedacht. Het stellen van de juiste vragen is een manier om recht op het doel af te gaan en het bewustzijn van te bereiken doelen te vergroten.
Reflectieve vragen
Reflectieve vragen helpen medewerkers om te reflecteren. Ze zetten aan tot voordenken en nadenken.
Voorbeelden:
- Aan het begin van je werkdag: waar ga je vandaag op letten? (focus op leren) en waar kun je je redden met de routines die je onder de knie hebt en waar moet je improviseren? (focus op bewustzijn)
- Aan het eind van je werkdag: wat was vandaag nieuw of anders dan gebruikelijk? welke dingen gingen vandaag anders dan je verwachtte? Wat heeft je verwonderd? (focus op ervaringen)
Koerszoekende vragen
Koerszoekende vragen zijn passend als je je begeeft in het onbekende. Er is tijd nodig om te wikken en te wegen en om, in teamverband, van gedachte te kunnen wisselen. Ze komen vaak aan bod in de context van proeftuinen, laboratoria en experimenten. Vragen zijn meer gericht op het ontdekken van iets nieuws. Reden dus om het eurekamoment vanzelf te laten ontstaan.
We leren meer van het zoeken naar het antwoord en het niet vinden, dan van het leren van het antwoord zelf.
Lloyd Alexander
Koerszoekende vragen nodigen in teams meestal uit tot brainstormen. Dat geeft redenen om veel aandacht te schenken aan groepsactiviteiten en groepsprocessen.
Hoed u voor mensen die iets zeker weten
Vragen zijn in zekere zin een tegenhanger van iets zeker weten, want wie iets zeker weet heeft geen vragen. Jan Terlouw presenteerde bijna tien jaar geleden, ter gelegenheid van zijn 80e verjaardag, het boek Hoed u voor mensen die iets zeker weten2. Een citaat daaruit:
Al vrij lang geleden ben ik tot de overtuiging gekomen dat op geen enkele wezenlijke vraag een definitief antwoord mogelijk is. Dat verontrust me niet, ik vind het eerder geruststellend. Vragen zijn diepzinnig, mysterieus, ze hebben de sierlijke vorm van het vraagteken. Antwoorden zetten het probleem bij in een leerboek, opgelost, afgedaan, opgeborgen. Vragen kunnen steeds een nieuwe vorm aannemen, een nieuw licht werpen op het probleem waaraan ze hun bestaan danken. Antwoorden plegen moord op het probleem.
Dit citaat sluit aan bij het thema van deze maand: nieuwsgierigheid.
Cultuur
Medewerkers die elkaar bevragen, cliënten bevragen, leidinggevenden die coachend te werk gaan en zich bekwamen om door het stellen van vragen medewerkers en teams aan te moedigen tot reflectie en tot het (gezamenlijk) bedenken van oplossingen van vraagstukken die ze in hun werk alledag tegenkomen; alles duidt op een betrokken cultuur die ruimte maakt voor ieders inbreng. Op twee manieren. In de betekenis dat het stellen van vragen leidt tot een cultuur die scheppend is en aanzet tot gezamenlijk creëren. Ook in de betekenis van het opbouwen van een ontvankelijke cultuur die zorgt voor een aangenaam werkklimaat waarin doorklinkt dat de inbreng van iedereen nodig is om cliënten het best mogelijke te kunnen bieden. Het vragenderwijs samenwerken overstijgt de betekenis van hiërarchie en laat zien dat iedereen van waarde is. Het brengt een boeiend werkklimaat dat mensen bindt.
1 Elke Wiss: Socrates op sneakers, 2020
2 Jan Terlouw: Hoed u voor mensen die iets zeker weten, uitgeverij Lemniscaat.
