In visies op de toekomst van ondersteuning, welzijn en zorg poppen doorgaans dezelfde thema’s op: technologie, ontbureaucratisering, tweedelingen, onderwijs, arbeidsmarkt én… steevast ook het dorp, de buurt en de wijk als de gewenste sociale en maatschappelijke context voor het samenleven van mensen en het waarborgen van allerlei vormen van solidariteit, behulpzaamheid, wederkerigheid en redzaamheid. De nabije sociale omgeving wordt bezongen als het eerst aanwezige verband dat problemen signaleert en oplossingen daarvoor vindt.
Helaas blijft het daar vaak bij, alsof op die plekken alles vanzelf gebeurt. Waar ideeën en opvattingen over (re)vitalisering van sociaal verband en sociale hechtheid ontbreken, is het op zijn plaats om de zoektocht aan te gaan naar samenlevingsopbouw in de 21e eeuw.
Ik bespreek daarom de Participatielezing 2020 van Jos van der Lans (cultuurpsycholoog en publicist), getiteld: De marktwerking voorbij1. De Participatielezing is een initiatief van Movisie en het Tijdschrift voor sociale vraagstukken.
Opgedragen aan
Jos van der lans heeft de lezing opgedragen aan zijn voormalige en helaas, op 64-jarige leeftijd, overleden collega (meerdere publicaties schreven zij samen) en vriend Nico de Boer. Van hem (Nico) is de volgende tekst:
‘Mijn ideaal (…): sterkere instituties voor burgers. Lokale hubs waarmee ze het sociale leven in hun eigen buurt en daaromheen kunnen organiseren: zorg, werk, dienstverlening, sociale contacten, welzijn, energie, huisvesting, openbare ruimte en zo meer. Bewonersbedrijven zijn een eerste stap, stadsdorpen, zorgcollectieven en energiecoöperaties ook. Opbouwwerkers in dienst van burgers, ideaal!’
Hiermee is – helemaal vooraan – de toon al gezet, namelijk de toon van het mogelijk maken en ondersteunen van bewonersinitiatieven waarmee en waardoor een fundamenteel ander beroep wordt gedaan op overheden en maatschappelijke organisaties. Namelijk in de betekenis van dingen mogelijk maken, dingen laten gebeuren, bewonersgroepen faciliteren en ondersteunen.
Vertelling
De lezing en het boekje bieden ‘Een vertelling in twintig bedrijven’, waarin onder meer wordt teruggegrepen op eerdere publicaties van de auteur2, deels geschreven samen met anderen.
De terugblik over zo’n veertig jaar die achter ons ligt is allerminst opwekkend.
Feminisering en beroepsreputatie
De auteur attendeert bijvoorbeeld op de feminisering van publieke dienstverleningssectoren (bladzijde 18). Hij wijst hiermee op het gegeven dat in bepaalde sectoren van publieke dienstverlening (onderwijs, verpleegkunde, verpleegzorg, thuiszorg, jeugdhulpverlening) overwegend vrouwen werken. Een bijkomende sociologische wet is dat de status van een beroep daalt, naarmate daarin meer vrouwen toetreden. Ten tweede: beroepen die in de frontlinie worden uitgeoefend, zoals door verzorgenden, verpleegkundigen, leraren, boa’s en politieagenten, nemen een steeds lagere plaats in op de beroepsreputatieranglijst. Qua beloning is dat aantoonbaar al zo, maar het hier bedoelde aanzien gaat verder. Pas in coronatijd is dat beeld iets gecorrigeerd, maar – zoals de RvS al sprak – Applaus is niet genoeg3. Geen wonder dat de tekorten in die sectoren nu al groot zijn en in de toekomst alleen maar stijgen.
Publieke sector
De uitholling van de publieke sector heeft decennialang om zich heen gegrepen door allerlei invloeden die we veelal samenvatten onder de noemer van marktwerking. Van der Lans haalt in dit verband Herman Tjeenk Willink4 aan die waarschuwt voor de ontwrichting van de publieke sector door een langdurig proces van betonrot. Het is het spoor dat de neoliberale vloedgolf, die ons decennialang overmande, trekt.
Samenlevingsopbouw
Van der Lans roept in herinnering waar het begrip samenlevingsopbouw oorspronkelijk (1960) voor stond. Hij zegt: ‘In de kern was het een poging om de bevolking in stelling te brengen om publieke voorzieningen te realiseren en publieke verantwoordelijkheid te nemen’ (bladzijde 23). Samenlevingsopbouw stond voor een beschavingsdoel en democratiseringsagenda die moest leiden tot een infrastructuur van sociaal-culturele voorzieningen die een vormende, emanciperende en organiserende werking zou hebben. Maar deze oorspronkelijke betekenis raakte op de achtergrond door de ontzuiling die gepaard ging met een ontworteling van het maatschappelijk middenveld, de roemruchte jaren zestig en zeventig die stond voor oprukkende progressieve krachten én een exponentiële groei van belangstelling voor sociale wetenschappen5 die leidde tot een ‘uitdijend proces van professionalisering en specialisering.’
Verzorgingsstaat
De verzorgingsstaat die na de Tweede Wereldoorlog stapsgewijs, maar met zoveel overtuiging werd opgebouwd, kwam al vaker op de tocht te staan. De terugblik leert ons dat onophoudelijke bezuinigingen in het sociaal domein naast neoliberale uppercuts, zoals individualisering en groeiend consumentisme, zorgden voor een merkwaardig samenraapsel van gedachten over ordening in de samenleving. Van samenlevingsopbouw bleef zo goed als niks over, maar ook andere publieke zaken verdwenen uit beeld. Schraalhans werd keukenmeester.
Wmo
De Wet maatschappelijke ondersteuning die in 2006 van kracht was geworden, werd in 2015 grondig herzien door een fikse decentralisatie van taken van de rijksoverheid naar gemeenten. De terugblik op hoe dit uitpakte is niet bepaald hoopgevend. De gemeenten kochten zich een kat in de zak, waardoor het sociaal domein in veel gemeenten inmiddels al jaren een bezuinigingshoofdpijndossier is. Regels en stelsels beheersen het beeld; nieuwe staaltjes van bureaucratie. En het zou toch anders worden, doordat de lokale overheid het dichtst bij haar burgers staat. Maar waar kregen burgerkracht en burgermacht een kans?
Tien handreikingen
Van der Lans sluit zijn lezing af met ‘tien handreikingen die kunnen helpen om de uitdagingen van de samenlevingsopbouw in de 21e eeuw tegemoet te treden.’ Bondig samengevat luiden deze als volgt.
- Neem afscheid van het marktdenken
- Wees als lokale overheid zelfbewust, laat je niet hinderen door Den Haag
- Moderniseer het klassieke principe van subsidiariteit en soevereiniteit in eigen kring
- Zoek de veerkracht in netwerken, collectieven, burgerinitiatieven en gemeenschapsvorming
- Zie wijken en buurten als arena’s van samenlevingsopbouw, zorg voor een vruchtbare sociale infrastructuur
- Voorkom dat het alleen maar gaat over hulpverlening, het gaat om samenlevingsopbouw
- Stimuleer instellingen voor onderwijs, dienstverlening en zorg om buiten hun oevers te treden.
- Maak van verduurzaming een frontlijn voor samenlevingsopbouw
- Voer een productieve vorm van maatschappelijke diensttijd in
- Leer van de geschiedenis.
Geen sinecure
Het slot van Van der Lans zijn lezing strekt verder dan handreikingen. Het zijn ook randvoorwaarden.
Het is bepaald geen kleinigheid om daaraan te voldoen. En toch moet het. Het vertalen van de kracht van burgers in macht is geen sinecure, simpelweg omdat heel veel lokale bestuurders daar (nog) anders over denken, er een ander mensbeeld6 op nahouden. Toch klinkt unisono het geluid van dorps-, wijk- en buurtkracht. En terecht, want daar gebeuren dingen…of ze gebeuren niet. Daar zien we noden en behoeften, daar vinden mensen oplossingen, daar ontstaat binding en hechting. Het is de plek waar onderlinge beïnvloeding kansen krijgt en daar draait het om.
Veel boodschappen van bestuurders aan het adres van burgers hebben een activistische inslag. Burgers moeten – ik richt me nu even op de werkvelden van ondersteuning, welzijn en zorg voor ouderen – zich beter voorbereiden op hun ouderdom, gezonder eten, meer bewegen, familie- en mantelzorger zijn, netwerken onderhouden, klaar staan voor mensen in de buurt en meer. Al deze verantwoordelijkheden verdienen een plaats in gemeenschappen, waardoor ze haalbaar en draagbaar worden. Als het dorp, de buurt en de wijk het epicentrum zijn van burgerkracht, dan ligt daar ook het primaat. Terug dus naar de oorspronkelijke betekenis van samenlevingsopbouw. Niet uit nostalgie, maar uit een welbegrepen inzicht in de sociale belangen die ermee gemoeid zijn. En eigentijds vorm te geven. Met dank aan Jos van der Lans die ons helpt om de daad bij het woord te voegen.
2 Zoals Koning Burger (2005), Ontregelen (2008), Burgerkracht (2011), Eropaf (2012), Sociaal doe het zelven (2013) en Decentraal (2014)
3 https://www.raadrvs.nl/documenten/publicaties/2021/09/15/presentatie-applaus-is-niet-genoeg
4 https://lerenisaltijd.nl/zorg-ondersteuning/groter-denken-kleiner-doen/
5 Zoals sociologie en sociale psychologie
6 https://lerenisaltijd.nl/leiderschap-governance-management/de-meeste-mensen-deugen/
