Toen mij gevraagd werd of ik wat wilde schrijven voor deze website realiseerde ik me dat ik een van de eerste exemplaren van het boekje De Reflectieve Professional heb gegeven aan de toenmalige thuiszorgmedewerkster van mijn moeder. Mijn ervaringen in die rol van mantelzorger maar ook als pleegouder hebben in de loop der jaren mijn pleidooi voor reflectieve hulp- en zorgverleners alleen maar versterkt.
Fysiek of verstandelijk beperkt zijn en geheel of gedeeltelijk overgeleverd aan de zorg van professionele anderen, maakt je erg kwetsbaar. En dan is het oh zo belangrijk dat die professional én kennis van zaken heeft én bereid is naar zichzelf te kijken én open te staan voor feedback. Want uiteindelijk ben je zelf een belangrijk instrument in je werk en reflectie helpt je dat instrument optimaal te benutten. Graag geef ik in deze bijdrage wat meer uitleg over wat reflecteren inhoudt en wat een reflectieve professional kenmerkt.
‘Leren is altijd’ is de titel van deze website. Welbeschouwd leert iedereen inderdaad altijd. Dat doe je door het opdoen van ervaringen, door sociale interactie, door theorie te bestuderen en door te reflecteren. Als er altijd leren is, is er dan ook altijd reflecteren? Om die vraag te beantwoorden ga ik even terug naar de jaren tachtig van de vorige eeuw. In die tijd onderzocht Donald Schön hoe men in allerlei beroepsgroepen omging met onverwachte problemen in het werk. Hij kwam tot de conclusie dat professionals deze vaak oplossen door een combinatie van uitproberen en reflecteren. Hij noemde deze vorm van reflecteren ‘reflection-in-action’ of wel ‘hier-en-nu-reflectie’. Naast reflecteren terwijl je handelt, onderscheidde hij ook een vorm van reflecteren ‘on-action’: terugblikken op je handelen en daarvan leren. Ik noem dat ‘georganiseerde reflectie’. Schön navolgend stel ik dat elke professional in de uitvoering van het werk altijd reflecteert, maar een reflectieve professional neemt ook tijd om actief en bewust terug te blikken op het eigen handelen.
In de uitwerking van het CanMEDS-raamwerk spreekt men over de ‘reflectieve EBP-professional’. Die toevoeging ‘EBP’ (evidence based practice) vind ik waardevol. Bij het oplossen van vraagstukken in de praktijk maak je namelijk gebruik van drie kennisbronnen: je eigen professionele kennis, kennis van de cliënt en kennis vanuit wetenschappelijke bronnen.
Natuurlijk zit er in die eigen professionele kennis ook wetenschappelijke kennis. Je hebt immers een opleiding gevolgd en vast ook nog allerlei cursussen daarna. Naast ‘boekenkennis’ bestaat professionele kennis ook uit ervaringskennis. Een mooi begrip uit de zorg vind ik het ‘niet pluis gevoel’, een mix van impliciete kennis uit de theorie, ervaring, intuïtie en aanvoelen van wat er op dat moment is. In sommige situaties kan dat levensreddend zijn, maar je kunt niet altijd volledig op je ‘gevoel’ afgaan. Er sluipen ook altijd aannames in je handelen en iedere professional heeft blinde vlekken. Dat kan leiden tot een tunnelvisie of op zijn minst een verkeerde inschatting. Als je vijf keer een patiënt hebt gezien met min of meer dezelfde symptomen, kun je niet automatisch voor de zesde daarop lijkende patiënt dezelfde conclusies trekken. Logisch, maar ook menselijk om dat soms wel te doen. Helemaal afgaan op professionele expertise is dus risicovol, net zo goed als helemaal uitgaan van wat de cliënt aangeeft of van wat in de boeken staat. Een reflectieve EBP-professional zorgt ervoor die drie kennisbronnen te integreren in het nemen van beslissingen.
Betekent dat dan dat je bij elk probleem of vraagstuk in je werk, eerst eens op je gemak die drie kennisbronnen gaat zitten raadplegen? Tuurlijk niet. Daar is vaak ook helemaal geen tijd voor. Als er snel gehandeld moet worden, moet je kunnen vertrouwen op wat op dat moment binnen bereik is. Dan gaat die hier-en-nu-reflectie vanzelf werken. Hooguit is in zo’n situatie een kort moment van overleg of afstemming met een collega wenselijk. Maar daarnaast is het zaak tijd in te ruimen voor georganiseerde reflectie: met enige regelmaat systematisch en kritisch even stilstaan en nadenken over de keuzes die je gemaakt hebt en de besluiten die je hebt genomen. En jezelf vragen te stellen als: Wat ging goed in deze situatie? Wat ging goed voor deze cliënt? Was het ethisch gezien acceptabel wat ik heb gedaan. Is het voor mij zelf acceptabel? Klopt het met wat voor de patiënt op dat moment nodig en belangrijk was? Had ik voldoende kennis om een goed oordeel te vormen? In hoeverre speelden mijn gevoelens een rol in mijn oordeel of besluit? Zou ik achteraf gezien hetzelfde doen, zou ik het anders doen? Afijn, allemaal vragen die je je als reflectieve professional kunt stellen. En nu lijkt het alsof je dat soort vragen alleen stelt als er iets fout is gegaan, maar mijn advies zou zijn doe het ook als dingen goed gaan: ook van successen kun je leren!
Reflecteren na handelen doe je bij voorkeur níet alleen. Ik sprak hiervoor al over het risico van blinde vlekken en tunnelvisie. Je hebt anderen nodig die (kritische) vragen stellen en feedback geven en jou zo helpen om je handelen helder te krijgen en wat daarin een rol speelde (aannames, gevoelens, (ontbrekende) kennis). En dat dan bij voorkeur georganiseerd, methodisch en onder de professionele begeleiding van een coach, supervisor, werkbegeleider of andere professional die daarvoor is opgeleid. Ik weet dat het in de praktijk van zorg lang niet altijd lukt om tijd vrij te maken om op die manier met elkaar stil te staan bij je werk. Maar … reflecteren na handelen kan altijd, bijvoorbeeld door even met elkaar bij de koffie terug te blikken en te bespreken waar je wel en waar je niet tevreden over was en vooruit te blikken naar hoe het een volgende keer anders kan.
Tot slot
Zoals ik schreef aan het begin gaf ik een van de eerste boekjes aan de thuiszorgmedewerkster van mijn moeder. Niet dat ik twijfelde aan haar reflectief vermogen (!), maar omdat het gedachtegoed me bruikbaar leek voor haar en haar collega’s. Ik weet niet of ze het gelezen heeft (mijn moeder vertrok kort daarna naar een verpleeghuis), maar ik hoop dat zij er iets aan heeft gehad en dat wens ik ook de lezers van deze website toe.
Marie-José Geenen is onderzoeker en docent aan de Hogeschool Utrecht en coach/supervisor vanuit een eigen praktijk. Zij schreef het hbo-lesboek ‘Reflecteren. Leren van je ervaringen als professional’ en het zakboekje ‘De reflectieve Professional’ (beide uitgegeven bij Coutinho).
Haar website: www.mariejosegeenen.nl
