Nadat inmiddels heel wat (specialist ouderengeneeskunde, physician assistant, verpleegkundig specialist, GZ-psycholoog, psycholoog, geestelijk verzorger, huisarts, fysiotherapeut) functies uit het behandelnetwerk rondom cliënten in de ouderenzorg de revue zijn gepasseerd spreken we nu met muziektherapeut en grondlegger van de muziekagogie Remi Adriaansz uit Leeuwarden over zijn muzikale werk met mensen die ‘in hun brein de weg kwijt zijn’. Hij is 30 jaar lang verbonden geweest aan de opleiding tot muziekagoog in Alkmaar en houdt zich bezig met verschillende facetten van muziek als instrument voor contact en communicatie.
‘In de ouderenzorg wordt de kracht van muziek onvoldoende benut.’ Zo stelt Remi Adriaansz direct. Het gebruik van muziek draagt enorm bij aan het levensgeluk van dementerende ouderen. Muziek zorgt voor het maken van contact, maakt communicatie mogelijk en door muziek kun je een aantrekkelijke omgeving bieden aan bewoners van ouderenzorgcentra. Vaak zie je dat er voor de inrichting van verpleeghuizen ruim aandacht wordt besteed aan de inrichting, de meubels en de kleuren van de ruimtes. Verder is het uitgangspunt dat een inrichting vooral hygiënisch en praktisch moet zijn. Niemand heeft het over akoestiek. En het raakt mij zeer wanneer iemand, die er niet om heeft gevraagd om in een instelling te wonen, niet op zijn oren bediend wordt.
Leestip 1: Musicofilia (Oliver Sacks)
Geluid
Remi legt uit waarom dat zo belangrijk is. Mensen die de weg kwijt zijn in hun brein, of dat nu iemand is met een verstandelijke handicap of een dementerend brein, zijn zeer gevoelig voor geluiden. Geluiden die je niet kent, voelen als onveilig. Geluiden die je wel (her)kent geven het gevoel van geborgenheid, je ergens thuis voelen. Geluiden binnen een huiskamer of verpleegafdeling zijn vaak afgestemd op het personeel. Ergens staat een radio aan met de muziekkeuze van het personeel, vaak heel andere muziek dan waar een bewoner zich bij thuis voelt. Er liggen telefoons die – in de oren van de ouderen – vreemd piepen. Iemand die in het gezichtsveld van een bewoner staat, begint ineens te praten met iemand die onzichtbaar is (telefoongesprek). En in vele ruimtes ontbreken geluidsabsorberende stoffen zoals zachte vloerbedekking waardoor elk geluid veel harder klinkt dan nodig is.
Tijdens een muziektherapietraining met zorgpersoneel begint hij altijd met geluid. Eén van de onderdelen is dat ik de groep laat ervaren hoe veel geluid er eigenlijk is. Zo vraag ik de helft van de groep vaak om de ogen te sluiten, terwijl de andere helft van de groep huishoudelijke taken verricht, een radio wordt aangezet, gesprekjes plaatsvinden en mensen onder begeleiding van luid stemgeluid worden meegevoerd naar een ander plekje om te zitten. En wat gebeurt er steevast met de groep die wordt geconfronteerd met alle geluiden? Ze sluiten zich af. En dat is precies wat er gebeurt met de groep bewoners in die ruimte. Ze sluiten zich af. De toegankelijkheid voor muziek is groter wanneer de oren minder vervuild worden door geluiden.
Vroeger was er veel minder geluid om ons heen. Tegenwoordig hoor je blenders, centrifuges, koelkasten, apparaten die zacht zoemend stand-by staan, telefoonpiepjes, enzovoort. Mensen wennen wel aan geluiden, maar mensen met een beperking hebben al moeite met waar ze zijn, laat staan dat ze snappen waar geluid vandaan komt. Het is dus belangrijk dat je als zorgverlener eerst voorzichtig kenbaar maakt dat je er bent, voordat je begint te spreken.
Lees- en luistertip 2: De man die zijn vrouw voor een hoed hield (Oliver Sacks)
Muziek
Muziek is een belangrijk onderdeel van de communicatie met cliënten. Voor mij is muziek geluid die emotie oproept. Dat kan al een sprekende stem zijn. Wanneer je spreekt, geef je je boodschap een toon mee. Zo kun je iets vragen, iemand uitnodigen of je irritatie laten blijken. Ook mensen die zeggen dat ze niks met muziek hebben, kunnen door het gebruik van hun stem nuances aanbrengen in de boodschap naar collega’s en cliënten. Wees je daar bewust van. Cliënten snappen vaak niet wat je zegt, wel hoe je het zegt. En met een knipoog naar het bekende gezegde zegt Remi: C’est le ton qui fait la musique.
Met muziek kun je iemand in een tempo brengen, een hartslag laten oplopen of juist niet, iemand zich laten ontspannen of juist niet. Voor het gebruik van de verschillende ritmes in de muziek is afstemming met de luisteraar belangrijk. Als verzorgende kun je een hele hoop doen door bewust gebruik te maken van geluiden en muziek.
Als de voordeur van het bewustzijn niet meer opengaat, biedt muziek een weggetje achterom.
Oliver Sacks, neuroloog
Het Onbeperkt Ensemble
Het Onbeperkt Ensemble bestaat uit enkele professionele musici die samen spelen met circa tien mensen met een verstandelijke beperking. Het project is ontwikkeld door muziektherapeuten Remi Adriaansz en Stephan Mooibroek. Zij gaan ervan uit dat muzikale expressie niet alleen voorbehouden is aan mensen met een jarenlange muzikale ontwikkeling, maar ook tot uitdrukking kan komen bij mensen met bijvoorbeeld een verstandelijke beperking. Zij tonen met het project geen ingestudeerd trucje, maar alle deelnemers krijgen de kans zichzelf uit te drukken in muziek. Het project plaatst muzikale expressie daarmee in een nieuw, inclusief, perspectief.
Jeugdsentiment
Er is onderzocht dat de muziek die je hoort tussen je 0e en 15e levensjaar, ook al vond je die muziek toen niet leuk, in jouw emotionele geheugen verankerd zit. Deze muziek geeft je nu het gevoel van nestwarmte, ook al was het nest in het echt niet zo warm. Wanneer je deze muziek laat horen aan mensen die zichzelf kwijt zijn, brengt dat gelijk weer die nestwarmte en dus een soort geborgenheid terug. En dit effect werkt dwars door alles heen.
Van je 15e tot je 25e levensjaar is de tijd waarin je op zoek gaat naar je eigen identiteit. Voor mij gold dat ik in de 60’er en 70’er jaren een groot fan was van jazzrock: hard en chaotisch. Een protestperiode om me af te zetten tegen mijn ouders en anderen en dus zocht ik muziek die zij verschrikkelijk vinden. Omdat jij het anders wilt doen dan zij. Herinneringen aan deze muziek brengt mensen ook terug naar deze bijzondere periode. Wanneer je weet welke muziek voor jouw cliënten bij één van deze periodes hoort, kun je beter met ze communiceren. Mensen zouden moeten zorgen voor een muziekcodicil dat je bij intrede in een verpleeghuis kunt overhandigen aan de zorg. In dat codicil zou de muzikale smaak en voorkeur vermeld moeten worden, het liefst ook nog met verwijzing naar songs, hits orkestwerken enz.
Radiotip: Radio Remember, speciaal voor verpleeghuizen met muziek om je thuis te voelen
Therapeut of agoog
Een muziektherapeut draagt bij aan het herstellen van stoornissen. Een muziekagoog streeft naar een verbetering van de kwaliteit van leven en het vergroten van de ontwikkelingsmogelijkheden, liefst in een sociale context. De muziekagoog richt zich voornamelijk op de consequenties van de beperking en het leren omgaan met de beperking. Remi Adriaansz merkte als muziektherapeut dat muziek op zich al heel belangrijk was, maar dat je die waarde ook nog kon sturen. Wanneer je muziek op een bepaalde manier aanbiedt aan mensen met een verstandelijke beperking, kun je het leven van deze mensen verrijken.
Afasiekoor
Bij mensen die niet of zeer moeizaam kunnen praten (afasie), vaak veroorzaakt door een hersenaandoening, worden mond- en tongspieren niet meer onderhouden. Resultaat is vaak dat de aandoening alleen maar verslechtert. Door een bekend liedje uit hun jeugd te laten horen, gaan ze direct meezingen. Heel wonderlijk, maar zeer heilzaam. Want ze hebben kaakgymnastiek, beleven de lol van geluid maken, doen weer mee met wat anderen doen en soms kunnen ze na de oefening toch weer wat meer woorden produceren.
Aanbeveling
Remi Adriaansz stelt dat elke instelling zeker een muziektherapeut zou moeten hebben die muziekagogisch en samen met andere behandelaars zoals logopedie, fysiotherapie en geestelijk verzorger kan werken aan het verbeteren van de levenskwaliteit van de bewoners.
Boek
Remi Adriaansz bezig schrijft een boek en naar verwachting komt dat medio 2022 uit. De werktitel luidt: ‘Laat de muziek haar werk doen’. In dat boek zal hij, uitgebreider dan in dit interview mogelijk was, de betekenis van muziek uit de doeken doen. Het boek zal een neerslag zijn van 40 jaar ervaring als muziektherapeut, in diverse werkvelden met verschillende doelgroepen. Het is bedoeld voor vakgenoten, voor zorgverleners en zal zeker ook interessant zijn voor leken. Remi ziet zichzelf als een of de grondlegger van het nieuwe begrip muziekagogie en dat idee wordt in het boek verder uitgewerkt. Remi lardeert zijn betoog met praktijkvoorbeelden.
